Монголчууд цай сүүнийхээ дээжийг өргөдөг эртний сайхан уламжлалтай билээ. Өглөө цайгаа чанаад эхэлж Бурхан шүтээндээ, дараа нь хангай дэлхий, уул хайрхандаа өргөдөг. Зарим нутагт цайныхаа дээжийг гэрийн хоймор буюу тогооны дээд талд гурвантаа дусаадаг нь гэр орондоо аз жаргал хүссэн сэтгэл болдог. Бурхан шүтээндээ дээжээ өргөдөг нь Бурханы шашинтай хэн боловч “ . . . юу идсэн, юу уусныхаа дээжээр Чухаг дээд гурвыг тахиж байх” гэсэн сургаал мөрдлөгийн ёс юм. Цайныхаа дээжийг зэс, гууль, мөнгө, алт, болор зэрэг эрдэнийн зүйлээр хийсэн тахил, цөгцөнд өргөнө. Цайнд цай, давс, хужир дээдийн эд бүрдсэн тул бор, сүүтэй аль нь ч болох юм. Зарим нутагт тооноороо өргөх нь мөн л тэнгэр, нар, сар, газар, лус, хангай дэлхий уугуул нутаг усны эздэд зориулан ган зуд, аадар бороо, мөндөр, хяруу, гал түймэр, усны үер зэрэг байгалийн аюул хүн малын эмгэг өвчин, ад зэтгэр, гарз, барцад саад бүгдийг гаргахгүй сахин хамгаалж ивэн тэтгэж байхыг хүсэн залбирч байгаа зан үйл юм. Ер нь цай бол монгол хүний идээний дээж мөн.

Монгол бүсгүйчүүд малынхаа сүүг есөн нүхтэй цацлаар гэрээ нар зөв гурван удаа тойрч дээжээ өргөдөг нь мөн л бурхан шүтээн, газар дэлхий, тэнгэр, нар, сарандаа тахил өргөн даатгаж байна гэж үздэг.

Б.Хонгорзул