Монгол угсаатны эртний нэгэн аймаг, өнөөгийн Монгол үндэстний нэгэн ястан, язгуурын монгол хэлт зон олны тухай товч түүх өгүүлье. Өнөө үед Буриад ястан нь гурван улсад тархан сууж байна. ОХУ, Монгол, Хятад улсад "монгол" гэх нэрээр хүн амын бүртгэлд бүртгэгддэг. Орост 461,389, Монголд 45,087, Хятадад 10,000 орчим Буриад ястан бий. Буриадуудын уугуул нутагт өдгөө ОХУ-ын Бүгд Найрамдах Буриад Улсыг байгуулжээ. Монгол кирилл үсгээр "Буриад" эсвэл "Буриад Монгол", Буриад Кирилл үсгээр "Буряад" эсвэл "Буряад Монгол" гэж бичээд араас нь "зон", "ястан", "ард" юм уу олон тооны дагавар залгаж хэвшсэн. Оросоор "Бурят", Харин Цахар, Үзэмчин нар "Бураад", Халимагууд "Бүрэд", зарим Буриад аялгаар "Баряад" гэж дууддаг. Буриад гэдэг нэр анх Монголын нууц товчоонд дурдагдсан байдаг.

Буриад хэмээх нэрийн талаар хэд хэдэн таамаглал бий:

1. "Бури" (туркээр "чоно") эсвэл "бури-ата" (туркээр "эцэг чоно") гэдгээс гаралтай.

 2. "Буруут" гэдгээс гаралтай – Монголчууд исламын шашинтай кыргызүүдыг буруу номтон гэж нэрлэдэг байсанчлан Монголчуудаас өөр шашин шүтдэг байсантай холбоотой байж магадгүй. Энэ боломж бага магадлалтай.

 3. "Буруулсан ард" гэдэг нийлмэл Монгол үг. Орост дагаар орсны дараа ингэж нэрлэдэг байсан. Цаг хугацааны уртад явсаар буриад болсон. Буриад зон олныг ойн ардаас үүссэн гэж үздэг бөгөөд анхнаасаа л Байгаль нуурын орчим нутагладаг байсан гэж зарим түүхийн сурвалжид бичсэн байдаг.

Буриадуудын эрэгтэй хүний дээлийн энгэр гурван өнгөтэй байдаг бөгөөд хамгийн дээд талын өнгө тухайн хүний овгийн өнгө нь байдаг. Жишээлбэл, Халибин овгийн дээлийн дээд өнгө нь шар, Цонгооль овгийн эрэгтэй хүний дээлийн энгэрийн дээд өнгө нь улаан байх жишээтэй.

Буриадын гарал үүслийн хувьд Монгол туургатны маш эртний салбар аймаг юм. Баегу аймгаас гаралтай Хорь буриад, Барга гэсэн хоёр том угсаатан салбарлан гарсан байдаг. Барга-Буриад хэл Халх хэлнээс 1800 жилийн тэртээ салсан хэмээн үздэг. Буриад нь дотроо 90 шахам отог овгоос бүрдэнэ. Тухайлбал: Сонгоол Буриад, Аг Буриад, Хорь Буриад гэлцэнэ. Шинэхээн буриад нь Хорь Буриадаас гаралтай бөгөөд Хаант Орос улсын харьяанд орсон Буриад иргэд юм. Тэд Цагаан хаанд дагаар ороод зогсохгүй Якут Түнгүс угсаатантай цус холилдон буй болсон бөгөөд одоогоор Оросын Холбооны Улсын Буриад улсад олноор аж төрж байна. Монголын буриадууд нь хэл аялгууны хувьд Онон Улзын Хорь, Ага, Хамниган, Худир буриадын аялгуу болон Сэлэнгэ-Үүрийн голын Түнхэн-Санагын Сонгоол буриадын аялгуугаар голчлон ярилцана.

 

Түүнчлэн Буриад ястан нь өвөрмөц соёл бүхий зон юм. Тэд байшин сууцанд голлон суух бөгөөд барилга барих хадлан хадах, жимс түүх, ан агнах, сааль сүүний ажилд нэн сурамгай. Найр наадамд харилцаа дуу дуулалцах, цэц булаалдах, бүжиг бүжих, домог тууль хэлэх, тэргүүтнээрээ ихэд алдартай. Буриад зон эрт цагт Ойн иргэдийн дотор багтаж байлаа. Ойн иргэд Байгаль нуурын хоёр талаар, Сэлэнгэ мөрний адаг, Зүлхэ мөрний сав, Саян уулс, Енисей мөрний эх, Тагна (одоогийн Тува) газруудаар суурьшиж байсан гэж үздэг. Тэр цагт Хорь Түмэд, Буриад, Булагчин, Хэрэмчин мэтын ястад ой тайгаар ан гөрөө хийж аж төрж байв. 1206 онд Чингис хааны байгуулсан Их Монгол Улсын мэдэлд орж, Монголын Юань улсын дараагаар Барга, Буриадууд "Арын ганц модон" гэх отогууд Дөрвөн Ойрдын мэдэлд оржээ. 15-дугаар зуунд Ойрд буюу Баруун монголчууд өрнө зүг нүүж, Барга Буриад аймгууд Зүүн Монголын Батмөнх Даян хааны харьяат болоод, зургаан түмэн Монголын зүүн гурван түмний нэг Урианхай түмний бүрэлдэхүүнд багтаж байв. Тэр үед Буриад зон Байгаль, Сэлэнгэ, Онон, Хөлөн буйр, Хянган нутгаар нүүдэллэн амьдарч байв. 17-дугаар зуунд Урианхай бутарч, Буриад зон Халхын Түшээт хан, Засагт ханы захиргаанд хамаардаг байлаа.

 

 

17-дугаар зууны дунд үеэс Оросууд Сибирьт орж ирэн Буриадад хэрэм барьж эхлэв. 1648 онд Үдийн цайз (хэрэм), 1652 онд Баргажаны, 1654 онд Эрхүүгийн, Нэршүүгийн нутагт гэх мэтээр хэрэм барин сууж, Байгаль шадар нутаг суудаг Буриадуудыг захирч эхлэв. Тэр үед Манжийн хаан Монгол нутагт нэвтрэн зүүн талаас захалж хаяалжээ. Буриад отгуудын түрүүч, ноёд хуралдаад ямар улсыг түшэх тухай гэж зөвшилцөөд нэг нь Халх руу, Манж руу, Орос руу гэх гурван өөр санал гаргажээ. Ихэнх нь нутагтаа үлдэж, Оросын цагаан хааны мэдэлд орохоор шийдэв. Цаашид олон ядуу Орос тариачдыг Цагаан хааны зарлигаар зөөж суурьшуулан үржил шимтэй газар нутгийг аажим аажмаар эзлэжээ. Ингэж Буриадууд Оросуудад эзлэгдсэн түүхтэй. 1727 оны гэрээгээр хилийн шугамын овоод босгогдож, Буриад нутаг тэр хэвээр Хаант Оросын мэдэлд орсон юм.

 

 

Нийт буриад хүний тоо 550,000 орчим бөгөөд эдгээрээс 445 мянга нь Орост, 70 мянга орчим нь Монголын хойд хэсгээр, 25 мянга орчим нь Өвөр Монголын зүүн хойд хэсэгт оршин суугаа гэсэн тооцоо бий. Уламжлалт шашин шүтлэг нь Бөө мөргөл бөгөөд 16-дугаар зууны сүүлчээс Төвдийн Буддын шашины урсгал шарын шашинд бусад Монголчуудын адил биширсэн байдаг. Буриадад Христосын шашин анхны оросуудтай хамт нэвтэрч, 20-дугаар зууны сүүлийн хагаст өргөн тархсан. 1741 онд Буддын шашин Оросын албан ёсны шашнуудын нэг болсон бөгөөд Буриадын анхны Буддын сүм Тамчин дацан тэр үед байгуулагдсан байна. 1914 оны байдлаар Буриадад 48 дацанд 16.000 лам шавилан сууж байсан гэдэг баримт бий. 1930-аад онд Буриадын Буддын сүм хийдүүд бараг бүгд хаагдаж, сүйтгэгдсэн ажээ. Тэр үед Нармай Монгол хөдөлгөөн өрнөж байснаас Иосиф Сталины дэглэм, 10 гаруй мянган буриадыг хэлмэгдүүлж, улсын нэр Буриад-Монгол байсныг Буриад болгон өөрчилжээ.