Өнгөрөгч долоо хоногт Дорнод, Хэнтий, Сүхбаатар аймгийн хэд хэдэн сумдад гал түймэр гарч, цөөнгүй айлын гэр, хашаа хороо, унаа тэрэг, мал сүрэг галд өртөж, эдийн засгийн хохирол амсаж байна гэсэн мэдээллийн дагуу масс.мн сайтын сурвалжлах баг томилолт өвөрлөн дорно зүг рүү хүлгийн жолоо залсан юм.

Мягмар гарагийн 15 цагт Улаанбаатараас хөдөлсөн манай баг орой 18 цагт Чингисхаан хотод очиж, хоёр цагийн дараа УОК-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга Т.Баярхүүгийн мэдээллийг шууд дамжуулав. Түймэрт өртөж, орон гэргүй болсон малчин өрхүүдэд гэр болон бусад хэрэгцээт бараагаар тусламж үзүүлэх бөгөөд тусламжийн цуваа маргааш өглөө Чингисхаан хотоос хөдөлнө гэсэн мэдээлэл өгсөн юм.

Баян-Овоо сумын Сүмбэр багт

Маргааш өглөө нь бид зургаан цагт Хэнтий аймгийн Баян-Овоо сумыг зорин хөдөллөө. Сумын төвөөс зүүн хойш 25 км яваад Сүмбэр багийн Хув хутаг хэмээх газарт хүрч ирэв. Түймрийн ул мөр болон хэсэг газар харласан харагдана. Цаашаагаа уул даваад тус багийн иргэн, малчин Б.Батбаярын өвөлжөөн дээр хүрч ирэхэд хоёр гэр, малын хашаа хороотойгоо юу ч үгүй шатжээ.

Хэдийгээр гал унтарсан ч энд ч нэг, тэнд ч нэг нурамнаас утаа уугиж, хиншүү хярвас үнэртэж байв. Гэрийн эзэд УОК-оос өгөх гэрийг хүлээж авахаар сумын төв явсан аж. Нэгэнт орон гэр, хашаа хороо нь байхгүй болсон болохоор тэнд юугаа ч хийх билээ дээ.

Бид цааш хэсэг яваад дахин нэг өвөлжөөн дээр хүрч  ирсэн нь Сүмбэр багийн иргэн, малчин Б.Цолмонбалжирынх байв. Эднийх сүүний чиглэлийн үнээний фирм ажиллуулдаг аж. Мөн л гэр, хашаа хороо нь шатаж, галаас үлдсэн зарим төмөр материалтай эд хогшил энд, тэнд ундуй сундуй хөглөрсөн байдалтай. Үнээний байр нь эрхбиш блок юм болохоор бүтэн шахуу үлджээ. Бас нэг гялтайх мэдээ нь галын аюул нүүрлэхээс өмнө үнээнүүдээ амжиж нүүлгэн шилжүүлсэн байв.

Өөрсдөө болоод мал сүрэг нь эсэн мэнд бол яамай даа гэсэн бодлын гэгээ сүүмэлзэхтэй зэрэгцэн нүдний үзүүрт нэг юм хөдлөх шиг боллоо. Галаас эсэн мэнд үлдсэн ч нурман дундаас босоод гарчих тэнхэлгүй ямаа хэвтэж байв. Ахиулан харвал нүд ам нь наалдчихсан, хэцүүхэн байдалтай байна. Хамт яваа нутгийн хүмүүс “Энэ ч хөөрхий мал болохоос өнгөрчээ. Бид ямар ч тусламж үзүүлээд нэмэргүй” гэлцэхийг сонсоод дэмий л хэсэг харж зогсож байгаад хөдөллөө. Гэвч яаж ийгээд нүд, амных нь наалтыг салгаад өгөх минь яав даа гэх харамсал ходоо хүртэл гол зурсаар л. Санаатай, санаандгүй гал алдсан хүмүүс ямар их гай, гамшиг тарьснаа мэддэг болов уу?

Харласан хот, хөл дор хөглөрөх сэг зэм

Бидэнтэй хамт явсан бусад хэвлэлийнхэн болон аймгийн онцгой байдлын алба хаагчид  мөн газарчилж явсан нутгийн иргэд эндээс сумын төв рүү буцахаар болов. Тэнд гал түймрийн улмаас хохирол амссан өрхүүдэд тусламжийн бараа гардуулах арга хэмжээ эхлэх гэж байна гэсэн хэл ирсэн аж.

Харин манай баг цааш Дорнод аймгийн Хөлөнбуйр сумыг зорилоо. Баян-Овоогийн Сүмбэр багийн нутгаас цааш шороон замаар явахад нэг их хол санагдсангүй. Сумын төв дээр очиход ЗДТГ-ын үүдэнд тусламжийн бараа ирчихсэн, буулгаж байв. Тусламж авах айлууд нь хараахан ирээгүй байсан тул бид цаг хожин, сумын Засаг даргаас түймэрт өртсөн зарим айлын утсыг авч, холбоо барилаа. Төдөлгүй нэг эмэгтэй ирж уулзсан нь малчин Ө.Түвшинжаргал байлаа. Тэрээр нөхрийн хамт биднийг замчлан, урд  талд  машинтайгаа явна. Шороон замаар арваад км орчим яваад нэг гэрийн гадаа ирж буусан нь тэдний хаваржаа аж.

Ч.Лхагвадоржийн өвөлжөө түймэрт өртөөд юу ч үлдээгүй гэнэ. Гэсэн хэдий ч бид “ойрхон бол өвөлжөөг нь очиж үзэж болох уу” гэхэд өнөө хоёр маань цааргалсангүй. “Энүүхэн хойно байгаа” гэсэн ч нэлээд хол зам туулаадхав. Хөдөөгийнхөн “энүүхэн энд” гэсэн нь нэлээн хэдэн гүвээ давуулдаг хойно. Тийн явсаар гэрийн хоосон буурин дээр ирлээ. Гэрийн эзэгтэй Ө.Түвшинжаргал иргэдийн бүлгийн ахлагч аж. Бүлгээрээ нийлж нутагтаа орж ирсэн түймрийг унтраачих санаатай үзэлцэж явсан ч гал хяналтаас гарсан төдийгүй мөдхөн өөрийнх нь өвөлжөөнд хүрч очих нь тодорхой болсон тул нөхөр болон хоёр талын ах, дүүсийн хамт машинтайгаа уралдан ирж, гэрээ усаар норгон шавшиж, тойруулан дугуй зоож, тогоо хөмөрч тавих зэргээр арга хэмжээ авснаар гэрээ бүрэн бүтэн авч үлдэж чаджээ.

Харин гэрээс нь урагш 100-гаад метр зайд байх малын пүнз юу ч үгүй шатаж, дотор нь байсан 50-60 толгой бог мал мөн эрсэдсэн байна. Гэрээс холгүй, хойд толгодын энгэрт бэлчиж байсан хонь, ямаа ч мөн сүйрчээ. Эднийх нийт 700 гаруй баг малтай, 50 гаруй бод малтай байж. 250 орчмыг нь өвөлжөөн дээрээ үлдээгээд, бусдыг нь бод малын хамт хаваржаа руугаа нүүлгэн шилжүүлээд байсан байна. Харин өвөлжөөн дээрээ авч үлдсэн 250 орчим богийн тал нь үгүй болжээ. Хотонд нь түймэр ирэх үед бас ч гэж хоёр талын ах дүүс болох долоон хүн ирсэн байсан тулдаа ханьтай, дэмтэй байж.

Дараа нь малчин Д.Батчулууны өвөлжөөн дээр очив. Бүр ч сэтгэл эмтрэм нөхцөл байдал биднийг угтлаа. Хэдэн зуун сэг зэм хөл дор хөглөрч байв. “27 жилийн хөдөлмөр маань хэдхэн хормын дотор үгүй боллоо” хэмээн сайхь эр хэлэхдээ хоолой нь зангирна. Хоёр гэр, хашаа хороо, машин тэрэг бүгд галт өртөж, байхгүй болжээ. Амьд мэнд үлдсэн цөөн тооны хонь, ямаа нь мал болохоос өнгөрсөн гэнэ. “Сандарч мэгдээд, юу хийхээ ч мэдэхгүй, хоёр тогоогоо бариад л хэдэн тийш гүйгээд байсан. Ядахдаа бурханаа аваад өвөртөлж ч мэдсэнгүй” хэмээн өгүүлэв. Хамаг байдгаа алдсан  хүн аргаа барахдаа бурханаас аврал эрдэг хойно, ингэж бодох нь арга ч үгүй биз ээ.

Тал хээрийн түймэр хурдтай тархдаг

Ийнхүү хоёр аймгийн хоёр сумын нутгаар гал түймэрт өртсөн малчдын өвөлжөөгөөр явахад хэд хэдэн асуудал анхаарал татаж байлаа.

Тал хээрийн түймрийн онцлог нь ой тайгын түймрийг бодвол торох саад бартаа үгүй, дээр нь хаврын хавсарган салхи хүч нэмээд галын тархалтыг улам хурдасгаж, нэмэгдүүлдэг аж. Иймд орон нутгийн иргэд, малчид маань галынхаа үнсийг хаяхдаа дээр нь ус асгадаг ч юм уу, ямар нэг байдлаар цогшлыг нь бүрэн унтрааж, чийгшүүлж байх хэрэгтэй санагдав. Мөн аян замд яваа иргэд татсан тамхиныхаа цогийг гүйцэд унтраах, машины цонхоор тамхины иш шидэж хаяхгүй байх зэргийг анхаарууштай.

2012 оноос хойшхи статистикыг харвал, 2015 онд хамгийн олон буюу 354 удаа ой, хээрийн түймэр гарсан байна. 2019 оноос харьцангуй буурч, жилд 100 гаруй удаа түймэр гарах болжээ. 2012-2015 оны хооронд таван жилийн дотор нэг сая орчим тоо толгой мал зөвхөн түймрийн улмаас хорогдсон байна. Түүнээс хойшхи малын хорогдлын талаарх нэгтгэсэн мэдээлэл алга. Мөн ой, хээрийн түймрийн улмаас хичнээн хүн амь эрсэдсэн талаар ч тодорхой мэдээлэл алга.

Хэн нэгний хайхрамжгүй, хэнэггүй үйлдлээс болж наанадаж бусдын эд хөрөнгө, цаанадаж хүн, малын амь нас эрсдэх өндөр эрсдэл байгааг мартаж болохгүй.

Малчдад сэтгэл зүйч хэрэгтэй байна

Гал түймэрт өртсөн иргэдэд хоолой нь сэрвэгнэх, нүд нь улайх, даралт нь ихсэх, ханиах зэрэг шинж тэмдэг нийтлэг илэрч байлаа. Мөн сэтгэл санааны цочролд орсны улмаас ярьж чадахгүй болох зэрэг хүндрэл гарсан байна.

Аймгийн онцгой комиссоос гаргасан ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүнд эрүүл мэндийн болон сэтгэл заслын тусламж, үйлчилгээ үзүүлэх мэргэжилтнүүд байсан бөгөөд анхан шатны тусламж үзүүлж явсан. Гэсэн хэдий ч нэгэнт гэмтсэн сэтгэл зүй тийм амар эдгэдэггүй тул тодорхой хугацаанд хяналтдаа байлгах шаардлага тулгарч байгаа юм. Иймд улс, аймгийн онцгой комисс дэргэдээ байгалийн гамшигт өртсөн иргэдтэй тулж ажиллах сэтгэлзүйч байнга ажиллуулах шаардлагатай байгааг анхааралдаа авна биз ээ. 

Индексжүүлсэн даатгалын үр ашгийг малчид хүртэхгүй байна

Энэ удаагийн түймрээр зөвхөн Хөлөнбуйр суманд гэхэд л 17 өрхийн 6000 орчим бог мал, зуугаад бод мал хорогдоод байна. Энэ тоо өсөх магадлалтай аж. Учир нь эсэн мэнд үлдсэн ч  түймрийн утаанд хордсон мал цаашид амьдрах чадвар муу. Дээр нь түймэрт өртсөн өрхүүдийн хөрш, саахалт айлуудаас мал нь галд өртөөгүй ч  тодорхойгүй шалтгаанаар үхээд байна гэсэн дуудлага аймаг, сумын мал эмнэлэгт нэлээд иржээ.

Дуудлагын дагуу малын эмч үхсэн малууд дээр акт тогтоон, мэнд үлдсэн ч эрүүл бус байгаа малд эмчилгээ хийх арга хэмжээ авч байна. Гэсэн хэдий ч эм тарианы хэрэгцээ шаардлага нэлээд их гарахаар байгаа гэдгийг Хөлөнбуйр сумын Засаг дарга Ю.Цэпилмаа хэлж байлаа.

Мөн Малын индексжүүлсэн даатгалын босго хувь өндөр байгаа бөгөөд энэ нь малчид даатгалд хамрагдах сэдлийг бууруулж байгаа талаар сум, орон нутгийн удирдлагууд болон малчид хэлж байв.

Малын индексжүүлсэн даатгалын тухай хуулиар малын хорогдлыг гурван түвшинд хувааж авч үздэг. Нэгдүгээр босго үзүүлэлт нь зургаан хувь бөгөөд үүнээс доош хэмжээний  хохирлыг эрсдэлийн бага түвшин гэж үзнэ. Сумын нийт малын хорогдол энэ хэмжээнд хүрээгүй бол даатгалын компани хуулиараа хохирол барагдуулах үүрэг хүлээхгүй. Харин сумын нийт малын хорогдол зургаагаас 30 хүртэл хувьд хүрч байвал дунд түвшин гэж үзэх бөгөөд даатгалын компаниас малчдад даатгуулсан төрөл тус бүрээр тооцон, нөхөн олговор олгох ёстой. Сумын нийт малын хорогдол 30 хувиас давсан бол малчдад учирсан хохирлыг барагдуулах үүргийг давхар даатгагч компани хүлээдэг.

Тэгэхээр зургаан хувь хэмээх босгыг 3-4 хувь хүртэл бууруулах хэрэгтэй гэсэн байр суурийг малчид илэрхийлж байгаа юм. Мөн гамшигт шууд өртөөгүй ч сөрөг үр дагаварынх нь хохирогч болж, хорогдож байгаа малыг даатгалд хамруулахгүй байгаа  нь учир дутагдалтай гэдгийг малчид хэлж байв.

Хэдийгээр мал сүргийг даатгах хэд хэдэн төрлийн даатгал байдаг ч индексжүүлсэн даатгалд хамрагдсан малчдын зээлийн хүү бага буюу хоёр хувьтай байдаг байна. Мэдээж, зээлийн хүү өндөр байх нь орлого багатай иргэдэд санхүүгийн ачааллыг илт нэмэгдүүлдэг тул малчид арга буюу индексжүүлсэн даатгалыг сонгоход хүрдэг аж.

Дүрэлзэн асах улаан галтай нүцгэн гараар үзэлцэх энүүхэнд

Сум орон нутаг гал унтраах багаж, хэрэгслүүдийг мэргэжлийн байгууллагууд болон “Улаан загалмай нийгэмлэг” зэрэг олон улсын байгууллагуудаас тусламжаар авдаг. Мөн өөрсдөө ч худалдан авдаг. Гэсэн хэдий ч ашиглалтын хугацаа хэтэрсэн, насжилт урттай, эдэлгээний улмаас муудсан техник хэрэгсэл голдуу байгаа нь галыг унтраахад үр дүн муутай байгааг хэлж байлаа.

Хөлөнбуйр сумын хувьд, 2017-2019 оны хооронд “Зуд, ой хээрийн түймэртэй тэмцэх, олон нийтийн чадавхыг нэмэгдүүлэх” төсөлд хамрагдсанаар сумын хэмжээнд гал түймэр, гамшгийн эсрэг долоон бүлэг байгуулагдсан байна. Тэдгээр бүлэгтээ гал унтраах тоног төхөөрөмж нийлүүлсэн аж. Мөн иргэд, ялангуяа галын эрсдэл өндөртэй Батхаан багийн ихэнх өрх өөрсдийн санаачилгаар гал унтраах хэрэгсэл худалдаж авчээ.

Гэсэн хэдий ч эрчлэн дүрэлзэх их галыг унтраахад хаанаа ч хүрэлцдэггүй, заримдаа улаан гараараа үзэлцэх шаардлага ч гардгийг малчид хэлж байсан юм. Иймд сум орон нутагт ашиглаж байгаа гал унтраах тоног төхөөрөмж, техник хэрэгслийг нэн даруй шинэчлэх, ялангуяа хүчин чадлыг сайжруулах арга хэмжээ яаралтай авах шаардлага тулгарч байгааг холбогдох газрууд анхаарна биз ээ.

Сум орон нутагт гал түймэр, гамшгийн улмаас хорогдсон малын сэг зэм болон болон эрүүл мэндээ алдсан малыг утсгалд оруулах хүн хүч, техник хэрэгсэл ч дутмаг байна. Бид түймэр унтарснаас хойш нэгээс хоёр хоногийн дараа явахад малчдын өвөлжөөн дэх малын сэг зэмийг хэзээ устгалд оруулах нь тодорхойгүй, хүлээлтийн байдалтай байсан юм.  

Эцэст нь хэлэхэд, юм нэгээр дуусахгүй. Жилийн жил хавар болдгоороо болно. Бид эх газрын уур амьсгалтай, хуурайшилт  болон салхины хурд ихтэй энэ газар нутгаасаа нүүгээд одохгүйгээс хойш иргэн бүр ухамсартай, хариуцлагатай байж, гал түймрийн эрсдэлээс сэргийлэхээс өөр сонголт алга.