Монгол Улсын  гурав дахь Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр энэ орой /2025.03.20/ өөрийн эзэмшлийн TV9 телевизэд Тавантолгойн ордын талаар сэтгүүлч Б.Ууганбаярт ярилцлага өгч байна. Түүний ярианаас онцлох хэсгүүдийг ишлэн хүргэе.

1. Бид өмчийн тухай ойлголтоо шинэчлэх хэрэгтэй байна. Одоогоор төрийн болон хувийн өмч гэсэн ойлголт байна. Үүнээс гадна дундын өмч гэж байх ёстой. Жишээлбэл бэлчээрийн газар дундынх байх ёстой. Ган, зуд тохиовол бэлчээр сэлгэх шаардлага үүснэ. Гэтэл бэлчээрийг хувьчилчих юм бол маргаан үүснэ. Үүнтэй адил байгалийн баялаг мөн дундын өмч байх ёстой.

2. 1997 онд УИХ-аас баталсан Ашигт малтмалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг эхэлж хүсэлт гаргасан аж ахуйн нэгжид олгоно гэдэг заалт оруулсан. Тэгэхээр тухайн үед АМГ-т ажиллаж байсан хүмүүс хаана, ямар лиценз илүү их нөөцтэйг сайн мэдэх учраас хамгийн ашигтай ордуудыг өөрсдөө авчихсан, мөн найз нөхдөдөө өгчихсөн. Хуулиар дамжуулан өөрсдөдөө давуу байдал бий болгосон гэсэн үг. Жирийн иргэн тэнд байгаа мэдээллийг мэдэхгүй, мэдсэн ч хожимдсон байхыг тооцоолсон байгаа юм. Мэдээлэлд ойр хүмүүс ингэж хуульчилж байгаад баялагт эзэн суусан.

3. Намайг Ерөнхий сайд болох үед улс орон маань цалингаа ч тавьж дийлэхгүй, маш хүнд байдалд байсан тул би хамгийн түрүүнд хөрөнгө оруулалт татъя гэсэн. Гадны компаниуд манай байгалийн баялгийг сонирхсон. Гэтэл бүх лицензийг тараагаад эзэнтэй болгочихсон, улсын мэдэлд нэг ч орд байхгүй болсон байв. Ингээд судалж үзээд, улсын зардлаар хайгуул хийж, нөөцийг нь тогтоосон ордуудыг улс өөрөө захиран зарцуулах ёстой юм байна гэж үзээд, тухайн үед Тавантолгойн ордыг бүхэлд нь эзэмшиж байсан Сү.Батболдод ордыг улсад буцааж өгөх санал тавьсан. Үүнээс болж С.Баяр нар намайг Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар унагаасан.

4. Үндсэн хуулийн 6.1-т “Монгол Улсад газар, түүний хэвлий, ой, ус, амьтан, ургамал болон байгалийн бусад баялаг гагцхүү ард түмний мэдэл, төрийн хамгаалалтад байна.” гэж, 6.2-т “Монгол Улсын иргэдэд өмчлүүлснээс бусад газар, түүнчлэн газрын хэвлий, түүний баялаг, ой, усны нөөц, ан амьтан төрийн нийтийн өмч мөн.” гэж заасан байдаг. Гэтэл 2006 онд Ашигт малтмалын тухай хуульд өөрчлөлт оруулахдаа төсвийн хөрөнгөөр геологийн хайгуул хийж, нөөцийг нь тогтоосон ордын тавь хүртэлх хувийг төр эзэмшиж болно гэсэн заалт тусгасан. Үндсэн хуулиа зөрчиж, төрийн өмчийг хувийнханд өгөх эрх зүйн орчныг бүрдүүлсэн. Хувийн хэвшил өөрийн хөрөнгөөр хайгуул хийж, нөөцийг нь тогтоосон ордын 34 хүртэлх хувийг төр эзэмшиж болно гэсэн заалт бас тусгасан. Байгалийн баялгийг өөрсдөө эзэмшихийн тулд ингэж маш нарийн төлөвлөгөөтэйгээр хуульчилсан. Тиймээс төр юмаа буцааж авах ёстой.

5. Зөвшөөрлийн эдийн засаг гэж байдаг. Хамаг зөвшөөрлийг төр засагт ойр хүмүүс авчихдаг. Бусад иргэд, аж ахуйн нэгжүүдэд ямар ч дэмжлэг байдаггүй. Манайд зөвшөөрлийн эдийн засгаар баялагт эзэн суусан том компаниуд нь жижиг компаниудаа дэмжих нь бүү хэл шахдаг.