Өнгөрөгч оны 9 дүгээр сард америк доллар 3380 төгрөгтэй тэнцэж байсан бөгөөд энэ нь 2023 оны мөн үеийн ханшаас 300 төгрөгөөр нэмэгдсэн үзүүлэлт юм. Гэтэл сүүлийн хагас жилийн дотор дахиад 30 хувиар өсөж, 3480 төгрөгт хүрээд буй.

Ам.долларын ханш яагаад манай эдийн засагт нөлөөлдөг вэ?

Өнөөдрийн байдлаар дэлхийн 195 улс нийт 180 мөнгөн тэмдэгтийг төлбөрийн хэрэгсэл болгон ашиглаж байна. Эдгээрээс хамгийн өргөн дэлгэр ашиглагддаг нь ам.доллар юм. АНУ-аас гадна Британийн Виржинийн арлууд болон Номхон далайн бүс нутаг, Маршаллын арлууд гэх мэт 10 гаруй бүс нутагт ам.долларыг үндсэн мөнгөн тэмдэглээр ашигладаг бол Камбож, Зимбабве гэх мэт зарим оронд үндэснийхээ мөнгөн тэмдэгттэй хамт хэрэглэж байна. Эдгээр улсын хүн ам дэлхийн нийт хүн амын ердөө зургаахан хувийг эзэлж байгаа ч гэлээ дэлхийн эдийн засгийн 27 хувийг бүрдүүлж буй. Зөвхөн энэ үзүүлэлт ам.долларын үнэ цэнийг тодорхойлоход хангалттай биз. Үүнээс гадна ихэнх улс ам.долларыг дотооддоо төлбөрийн хэрэгсэл болгоогүй ч гэлээ гадаад худалдаа буюу экспортод өргөн хэрэглэдэг. Тийм ч учраас улс орнуудын валютын нөөцийг ихэвчлэн ам.доллараар тооцдог. Манайд ч ялгаагүй.

Монгол Улсын тухайд, сүүлийн 30 гаруй жил экспортын дүн байнга импортоос давж байсан нь гадаад валютын хомсдолд хамгийн ихээр нөлөөлж ирсэн. Энэ жил гэхэд л 105 ам.доллараар борлуулна хэмээн тооцож, төсөвт тусгасан нүүрсний үнэ буурч, 80 доллар болсон нь валютын нөөц багасаж, улмаар ам.долларын ханш өсөхөд нөлөөллөө гэж эдийн засагчид үзэж байна. Учир нь уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспорт нь манай улсын нийт экспортын 90 гаруй хувийг дангаараа бүрдүүлдэг бөгөөд үүний 70-80 хувийг нүүрсний экспорт эзэлж байгааг статистик харуулдаг.

Үүний зэрэгцээ өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ ч тодорхой хэмжээгээр нэмэгдэж байгааг судлаачид хэлж байгаа юм.

Дээш цойлж байгаа валютын ханшийг хэрхэн хазаарлах вэ

Валютын нөөцийг нэмэгдүүлж, ам.долларын ханшийн өсөлтийг хазаарлах талаар Засгийн газар, Монгол банк ямар арга хэмжээ авч байгаа вэ? Энэ сарын эхээр Монгол банкны Мөнгөний бодлогын хороо ээлжит хурлаараа инфляци 9.6 хувьд хүрсэнтэй холбогдуулан, бодлогын хүүг 12 хувьд хүргэх шийдвэр гаргасан. Энэ нь ам.долларын ханшийн өсөлтийг сааруулахад мөн чиглэсэн хэрэг.

Мөн санхүүгийн байгууллагууд эзэмшиж байгаа ЗГ-ын бондуудаа мөнгөжүүлэх чиглэл өгсөн. Энэ нь 700-800 сая ам.доллараар хэмжигдэж байгаа юм. Түүнчлэн Хадгаламжийн даатгалын корпорацид байгаа 230 сая орчим ам.доллар, Төрийн банкны 50 сая ам.долларыг мөнгөжүүлж, нөөцөд шилжүүлэх шийдвэр гаргасан. Төв банкны зүгээс 1.8 тэрбум ам.долларын алтаа барьцаалан гадаад валют татах боломжтой гэж Сангийн сайд Б.Жавхлан мэдэгдсэн.  

Экспортын орлогод үнэмлэхүй жин дардаг нүүрсний борлуулалтын орлого энэ оны 3 дугаар сард өмнөх сараас 268 сая ам.доллараар өссөн ч өмнөх оны мөн үед энэ үзүүлэлт нэг их наяд ам.долларт дөхөж байсантай харьцуулахад хангалтгүй юм. Тиймээс уул уурхайн салбарынхныг олборлолтоо нэмэгдүүлж, орлогоо өсгөхийг үүрэгдсэний дагуу тэд 500 сая ам.долларын нэмэлт экспорт хийхээр шаргуу ажиллаж байгаа аж.

Хойд хормойгоор урд хормойгоо нөхсөөр байх уу

Валютын нөөцийг нэмэгдүүлэх хүрээнд БНХАУ-ын Ардын банктай свот хэлцлийн хүрээнд 550 сая ам.доллар нэмж зээлэх асуудал ч хөндөгдсөн. Ер нь үе үеийн Засгийн газар хойд хормойгоороо урд хормойгоо нөхөж, түр зуур “гал унтраах” байдлаар ажиллаж ирсэн.

Үүний тулд Өрийн удирдлагын тухай хууль болон Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг гаргасан төсөвтөө нийцүүлэн өөрчилж, УИХ-аар батлуулдаг гаж жишгийг ч тогтоосон. Угтаа бол бүсээ чангалж, хөнжлийнхөө хэрээр хөлөө жийж, төсвийн сахилга батаа дээшлүүлж л сурах хэрэгтэй байгаа юм. Социализмын үед ам.доллартай харьцах төгрөгийн ханш маш тогтвортой буюу 2.9 төгрөг дээр олон жил тогтсон нь тэр үед төсийн сахилга бат сайн байсантай холбоотой гэж дүгнэж болох юм. Монгол банк нь тэр үед ч, одоо ч төгрөгийн ханшийг хатуу барих үүрэг хуулиар хүлээж байгаа.