Эзэнт гүрнээ арав хүрэхгүй жил удирдсан Бяцхан хаан ийнхүү нас барснаасаа 3000 гаруй жилийн дараа түүхийн хамгийн алдар цуутай хаан болон хувирсан юм. Британийн археологич Ховард Картер Египетийн Луксор хотын ойролцоох Хаадын хөндийгөөс фараон (Эртний Египетийн хаан) Тутанхамоны бунхныг илрүүлснээс хойш 100 гаран жил өнгөрчээ. Картер тэргүүтэй археологичид найман жил уйгагүй эрэл хайгуул хийсний эцэст 20 хүрэлгүй нас барсан XVIII Эзэнт гүрний хааны сүүлчийн амралтын газрыг олж илрүүлсэн юм. “Би гайхамшигтай зүйлийг харж байна” хэмээн тасалгааны хаалган дээр гаргасан жижиг нүхээр бунхныг олж харсан Картер дуу алдан хашхирчээ. 1922 оны 11 дүгээр сарын тэр өдөр британи археологич болон ивээн тэтгэгч Лорд Карнарвон нар Тутанхамоны занданшуулсан шарил нойрсож буй өрөө рүү нэвтэрч хүн төрөлхтөн хэзээ ч харж байгаагүй 3300 жилийн өмнөх асар их эрдэнэсийг илрүүлсэн юм.

Энэ тасалгаанаас хөшөө, баримал, хааны сэнтий, тахилын хоймор, авдар, эрдэнэсийн хайрцаг зэрэг таван мянга орчим эд зүйлс олджээ. Бунхан нь дөрвөн тасалгаатай. Хамгийн чухал олдвор нь чулуун хайрцаг доторх Тутанхамоны занданшуулсан шарил байлаа. Эртний Египетийн XVIII Эзэнт гүрний XIII хаан, “Бяцхан хаан” хэмээн алдаршсан Тутанхамон есөн настайдаа хаан ширээнд залраад МЭӨ 1327 онд 17-19 настайдаа тэнгэрт хальсан хэмээн түүхчид үздэг. Тутанхамоны шарилыг илрүүлснээс хэдэн сарын дараа Картер, Нью-Иоркийн музейн археологийн баг болон Египетийн Засгийн газрын ажилтнууд Тутанхамон хааны бунхан руу нэвтэрч чаджээ. Бунханг нээж, өмнөх тасалгаануудаас олдсон тавилга, эд хогшил, зэвсэг, хувцас, сав суулга, үнэртэн, хоол, дарсны аяга тэргүүтнийг бүртгэж авах гэж нэлээн удав. Ийнхүү эцэст нь фараоны сүүлчийн амралтын газар руу нэвтэрчээ.

4х6 метрийн зайтай, ханандаа 300 орчим зурагтай өрөөний голд чулуун хайрцагт залуу хаан нойрсож байлаа. Бяцхан хааныг алтаар бүрсэн 4 давхар модон хайрцагт хэвтүүлж улаан гантиг чулуун бунхан дотор оршуулсан байлаа. Хаан хэргэмийг нь хүндэтгэж Тутанхамоны занданшуулсан шарилыг хүн хэлбэртэй давхар авсанд хийжээ.

Хоёр метр урттай гаднах авсыг нэг тн гаруй алтаар бүрсэн байв. Доторх нэг авсыг мөн алтаар бүрж үнэт чулуу шигтгэсэн байжээ.

Толгойг бүрсэн алтан багийг эндээс олдсон хамгийн үнэ цэнэтэй олдвор гэж үздэг. Дэлхийн археологийн түүхийг эргүүлсэн энэ цаг мөчөөс хойш нэгэн зуун өнгөрчээ. Хаадын хөндийгөөс олдсон 60 гаруй фараоны шарилаас хамгийн сайн хадгалагдсан нь Тутанхамоных. Эзэнт гүрнээ арав хүрэхгүй жил удирдсан Бяцхан хаан ийнхүү нас барснаасаа 3000 гаруй жилийн дараа түүхийн хамгийн алдар цуутай хаан болон хувирсан юм. Тэрээр өөрөө хүссэн ч, үгүй ч байж болно, занданшуулсан шарилаа хойч үед гэрээслэл болгон үлдээсэн нь манай гарагийн хамгийн алдартай шарил болон үлджээ. Энэ нээлтийг хийснээс хойш олон арван жил өнгөрсөн ч тайлагдашгүй олон нууц нь дэлхийг гайхшруулсаар байна.

1. “Харь гарагийн” төмөртэй хутга

Идэр залуу фараоны бунхнаас нягт нямбай эрэл хайгуул хийж байсан Ховард Картер занданшуулсан шарилын бүрээс дотроос хоёр хутга олжээ. Нэг нь төмөр хуудас, алтан бүрээсэн бариултай. Хэдэн мянган жил өнгөрч байхад зэвэрч муудаагүй хутга археологичдын анхаарлыг ихэд татлаа. Хутгыг юугаар хийснийг судалж үзэхэд гайхалтай үр дүн гарав. 2016 онд Итали, Египетийн эрдэмтэд фараоны хутгийг Х туяаны тусламжтайгаар химийн орц найрлагыг судалжээ. Занданшуулсан шарилын дэргэд хэдэн мянган жил хэвтсэн энэ хүйтэн зэвсэг нь никель, кобальтын орцтой болох нь тогтоогдлоо. Хоёр хутга хоёулаа “харь гарагийн” орцтой хэмээн үзсэн эрдэмтдийн нийтлэл 2016 оны тавдугаар сард Meteoritics & Planetary Science сэтгүүлд гарчээ. Дэлхийн аль нэг газарт байдаггүй материалаар хутгыг хийсэн байсан тул “харь гарагийн” гэдэг нэр томьёо гаргаж ирсэн юм. Хутганы материалыг солироос гаргаж авсан гэдэг таамаглал бий. Фараоны хүйтэн зэвсгийг Египетийн Улаан тэнгисийн эрэг орчмын 2000 км газар нутгаас олдсон солируудтай харьцуулж үзэхэд Харга хэмээх солирын орцтой таарч байжээ. Тиймээс хутганы урд хэсэг нь солирын гаралтай гэдэг дээр эрдэмтэд санал нэгдсэн юм. Тутанхамон амьдарч байсан Хүрэл зэвсгийн үед төмөр бараг байгаагүй тул төмрийг алтнаас илүү үнэлдэг байв. Гоёл чимэглэл, ёслол, зан үйлд л энэ материалыг ашигладаг байж. Ямар ч байсан, эртний египетчүүд төмрийг ашиглаж, “номхотгож” сурсныг фараоны хутга харуулж байгаа. Эдүгээ энэ хутга Тутанхаоны бунхнаас олдсон бусад эд зүйлсийн хамт Каир хотын музейд хадгалагдаж байна.

2. Тутанхамоны бунхан дахь “нууц өрөөнүүд”

Шинжлэх ухаан одоо ч тайлж чадаагүй Тутанхамоны бунхны бас нэг нууц нь залуу хааныг бунхалсан танхимын хананы цаана байж болзошгүй өрөөнүүд. Зарим эрдэмтдийн үзэж буйгаар, эдгээр нуугдмал өрөөнүүдийн нэгэнд Тутанхамоны эцэг Акенатон хааны анхны эхнэрүүдийн нэг, домогт хатан хаан Нефертитийн шарил байж магадгүй. Археологичдын дунд KV62 хэмээн алдаршсан Тутанхамоны бунхны хананы цаана юу байгааг радар болон бусад багажаар судалж байсан. Зарим судлаачийн таамаглаж буйгаар, хананы цаана өөр өрөө, тасалгаа байгаа аж. 2016 онд Японы археологич Хирокацү Ватанабе тэргүүтэй эрдэмтэд хэт улаан туяагаар ханыг шалгаж үзээд “Хананы цаана хоёр өрөө байна” хэмээн үзсэн юм. 2015 онд Египет судлаач англи эрдэмтэн Николас Ривз бунхны хойд туурган дахь жижиг нүхнүүдийг судалж үзээд тэнд хаалга байсан байж магадгүй хэмээн таамаглаж байв. Хананы цаана 1.5 метр өргөн, хоёр метрийн гүнтэй хоосон зай байна гэж тооцоолжээ. Өнөөдөр Тутанхамон нойрсож буй өрөөг анхандаа XVIII Эзэнт гүрний хатан хаан Нефертитид зориулан барьсан хэмээн Ривз үздэг. Гоо үзэсгэлэнгээрээ гайхагддаг Египетийн хатан хаан 3300 жилийн өмнөх цээж баримал дээр мөнхөрсөн байдаг. Гэвч 2018 онд гео радараар хийсэн шинэ судалгаагаар, бунхны хананы цаана нууц өрөө, тасалгаа, хонгил байхгүй гэсэн дүн гарчээ. “Тутанхамоны бунхны цаана, хажууд нууц өрөө, тасалгаа бий гэсэн таамаглал гео радарын судалгаагаар няцаагдлаа” хэмээн эрдэмтдийн илтгэлд өгүүлсэн нь National Geographic сэтгүүл дээр нийтлэгдэж байв. 2020 оны 2 дугаар сард бунхны нэг ханыг газар нэвтэлдэг радараар дахин сканердаж үзэхэд хэдэн метрийн цаана хонгил мэт хоосон зай байгааг илрүүлжээ. Египетийн Эртний эд өлгийн сайд Мамдух Элдаматийн удирдсан энэхүү судалгааны дүн Nature сэтгүүл дээр гарчээ. Шинээр олдсон энэхүү хоосон зай нь KV62 хананы нэг хэсэг үү, эсвэл бас нэг бунхан уу гэдгийг судалсаар байна. Хананы цаана өөр өрөө, тасалгаа байгаа эсэх эрэл хайгуул хийхийн тулд ийм өрөө байгааг баттай тогтоож байж хийх ёстой хэмээн үзэж байна. “Биет, бодит судалгаа хийхдээ яарах хэрэггүй. Хана туурга, тэр тусмаа хойд ханыг өрөмдвөл үнэлшгүй урлагийн бүтээлийг сүйтгэж мэднэ” хэмээн Ривз үзэж байна.

3. Хананы зураг дээрх толбонууд

Тутанхамоны цуутай занданшуулсан шарил хэвтэж буй танхим нь ханандаа зурагтай цорын ганц бунхан юм. Шашны зан үйл, ёслолыг харуулсан зураг нь Хаадын хөндийгөөс олдсон бусад бунхны зургаас эрс ялгардаг. Энэ зургийн бүх хэсэгт жижиг хүрэн толбо маш их бий. Тойрог хэлбэртэй үүсэж томорсон эдгээр хүрэн толбонууд нь микробын гаралтай мөөгөнцрүүд хэмээн таамаглаж байна. Бунхныг барьж дуусаж байсан, магадгүй Тутанхамон цагаасаа хэтэрхий эрт тэнгэрт хальсан тул яаран сандран бунхныг хааснаар зургийн будаг гүйцэд хатаж амжилгүй мөөгөнцөртөж эхэлсэн хэмээн үзэх археологичид байдаг. Гэхдээ эдгээр толбо зургийн хадгалалт, чанарт муугаар нөлөөлөхгүй гэж үзжээ. “Хүрэн толбонууд нь бунхныг яаран хааснаас үүссэн байх. Чийг их байсан болохоор мөөгөнцөр үүссэн. Эдгээр мөөгөнцөр одоо үхсэн, Картер бунхныг анх нээснээс хойш мөөгөнцрүүд өсөж үржээгүй” хэмээн 2019 оноос Тутанхамоны бунханг сэргээн засварлаж байгаа археологч Нэвилл Агню ярилаа. Картер тэргүүтэй эрдэмтэд Тутанхамоны бунхныг анх нээж байсан үеийн гэрэл зургийг ажиглавал толбонууд нэмж үсэрхийлээгүй нь харагдана. Тиймээс зурган дээрх хүрэн сэвхнүүд зурагт хор хөнөөлгүй. Толбонууд зурагтай нийлсэн тул тэдгээрийг салгах, хусаж хаях боломжгүй аж.

4. Тутанхамоны үхлийн шалтгаан юу байв?

Фараон Тутанхамон хэд орчим насандаа өөд болсон талаар түүхчид санал зөрөлддөггүй. 20 хүрэхээсээ өмнө гэдэг нь баталгаатай. 17, 18, 19 хэмээн судар бичигт тэмдэглэгдэн үлджээ. Харин түүний үхлийн шалтгаан одоо ч оньсого хэвээр байна. Цюрихийн их сургуулийн эрдэмтэн Франк Рули фараоны шарилд ADN-ийн судалгаа хийгээд залуу хаан хумхаа өвчнөөр шаналж байсан гэсэн дүгнэлтээ эрдэм шинжилгээний Scientific American сайтад нийтлүүлжээ. Гэвч энэ нь түүний үхлийн шалтгаан болсон гэсэн үг биш. Компьютер томографын шинжилгээгээр, Тутанхамон “Холерын өвчин” буюу ясны буруу хөгжил хэмээх ясны ховор өвчинтэй байсан нь тогтоогджээ. Түүний зүүн хөл нь гольфын цохиур шиг тахийж, мөн нурууны гол яс мурийсан тул таяг тулах хэрэгтэй болсон бололтой. Шарил дотроос хэд хэдэн таяг олдсон билээ.

Тутанхамоны эцэг эх цус ойртсоны улмаас тэрээр ийнхүү ясны өвчтэй, сул дорой болсон гэж үздэг. 2010 онд Испанийн El País сонинд гарсан нийтлэлд, Тутанхамоны эцэг Акенатон нэг эмэгтэй дүүтэйгээ “учир ургуулж” Тутанхамон мэндэлсэн гэсэн таамаглал дэвшүүлсэн юм.

Египетийн залуу хааны эрүүл мэндийн тухай олон домог, яриа байдаг ч түүний үхлийн шалтгаан нууцлаг хэвээр байна. 2005 онд компьютер томографын шинжилгээ хийхэд фараон үхэхээсээ өмнө гуяных нь яс өвдөгнийхөө дээхнүүр хугарсан байсан нь тогтоогджээ. Эрүүл мэнд муу, сул дорой байсны хажуугаар гуяны яс хугарч, халдвар авч үрэвссэний улмаас нас барсан гэсэн таамаглал байдаг. Хөл хугарсны улмаас цус алдаж нас барсан хэмээн үзэх ч судлаачид бий. 2012 онд Лондоны Империал коллежийн эрдэмтэн Хутан Ашрафиан судалгаа хийсний эцэст “Фараон татаж унах өвчнөөр өөд болсон байж болзошгүй” гэсэн дүгнэлтэд хүрчээ. Дотор эрхтэн гэмтсэн, мөн татаж унах өвчин эцгээс удамшсан хэмээн үзжээ. Тутанхамон болон өөр олон фараонууд залуугаараа өнгөрсөн, эмэгтэй төрхтэй болсон, дэмийрэлд автсан, таяг хэрэглэдэг байсан зэргээс үүдэн ийм дүгнэлтэд хүрсэн аж. Фараоныг хөнөөсөн, эсвэл морь тэргэнд мөргүүлсэн, эсвэл могойд хатгуулан амьсгал хураасан гэх магадлал багатай хувилбарууд ч бий. Гэвч аль нь ч шинжлэх ухаанаар батлагдаагүй байна.

5. Тутанхамоны булшны хараал Ховард Картер залуу фараоны булшийг илрүүлснээс хойш олон золгүй тохиолдол гарсныг мухар сүсэг буюу Тутанхамоны хараал хэмээн тайлбарлах нь бий.

Эртний Египетийн хааны сүүлчийн амгалангийн оронд аймшиггүйгээр нэвтрэн орсноор фараоны мөнхийн нойрыг түйвээж өршөөлгүй хараал жатгыг сэрээсэн гэж үздэг аж. Тутанхамоны бунхныг илрүүлснээс хэд хоногийн дараа буюу 1923 оны 4 дүгээр сард Картерийн экспедицийг ивээн тэтгэсэн Лорд Жорж Карнарвон шумуулд хазуулсны улмаас хорвоог орхижээ. Британи язгууртан шумуулд хазуулсныхаа дараа сахлаа хусаж байхдаа хазуулсан хэсгийг эсгэж, улмаар халдвар авч нас баржээ. Хатгаатай байсан нь нэрмээс болж Карнарвон 56 насандаа хорвоог орхижээ. Малтлагын үер Картер хилэнцэт хорхойд хатгуулж, шөнө унтлагын өрөөнд нь могой орж ирээд гэртээ тэжээдэг канар бялзуухайг нь идэж орхисныг мөн л Тутанхамоны хараал хэмээн ярьдаг. Эмгэнэлт явдал үүгээр дууссангүй. 1923 оны есдүгээр сард Карнарвоны дүү Обри Херберт хараагүй болж эмчилгээ хийлгэж байхдаа цусан халдвараар нас баржээ. Тэрээр мөн Тутанхамоны бунхныг нээж дотогш орсон хүмүүсийн дунд байсан юм. Лорд Карнарвоны баруун гарын түшмэл, Лорд Вестинрайсын ганц хүү Ричард Беткелл 1929 онд артерийн судас бөглөрөх өвчнөөр гэнэт нас барлаа. Хэдэн сарын дараа эцэг нь долоон давхраас үсэрч амиа егүүтгэжээ. Вестинрайсыг эцсийн замд үдэхээр авч явсан оршуулгын автомашин замдаа найман настай хүүхдийг мөргөж амь насанд нь хүрчээ. 1930 онд Тутанхамоны бунхан дахь эд зүйлсийг гаргаж дуусахад түүний хараал Египетийн хилийг давж, Их Британи болон бусад улсын сонин хэвлэлд үлгэр домог мэт л бичигдэх болов. Олон түмэн египет хараалд итгэхэд Шерлок Холмсын зохиолч Артур Конан Дойл ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн гэдэг. Тутанхамоны аймшигтай хараалаас аврагдсан хүн нь мань Ховард Картер ажээ. Хортой могой, аалзанд хатгуулж, хайртай шувуугаа алдсан ч британи археологич 64 нас сүүдрийг зооглоод 1939 онд цусны хорт хавдраар хорвоог орхижээ. Тэрээр Тутанхамоны бунхныг нээж олсон хэмээн аль хэдийн нэр алдар нь дэлхийд түгээд байсан юм.