Татварын багц хуулийг дөрөв дэх удаагаа шинэчлэхээр УИХ-ын гишүүн Х.Ганхуягаар ахлуулсан ажлын хэсэг байгуулагдан, холбогдох мэргэжлийн байгууллагууд болон олон нийтээс санал авах хэлэлцүүлэг өрнөсөөр гурван сар өнгөрч байна.

Энэ хооронд УИХ-ын зарим гишүүд болон иргэдээс Хувь хүний орлогын албан татварыг бууруулах талаар санаачилга гаргаж, тодорхой алхам хийгээд амжлаа. Тухайлбал, УИХ-ын гишүүн С.Бямбацогт, Л.Мөнхбаясгалан, У.Отгонбаяр нарын зургаан гишүүн ХХОАТ-ын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийг өргөн барихаа мэдэгдсэн. Гэхдээ УИХ-ын гишүүд хууль өргөн барина гэж мэдэгдэх нь олон ч ажил болгон төслөө боловсруулж, өргөн барихдаа хойрго ханддаг тал бий.

Дээрх гишүүдийн санаачилга хэрэв хууль болон батлагдвал алслагдсан бүсийн иргэд ХХОАТ-т 10 биш нэг хувийн татвар төлдөг болох аж. Өөрөөр хэлбэл хоёр сая төгрөгийн цалин авч байгаа хүн 160 мянган төгрөг татварт өгч байсан бол 16 мянган төгрөг өгдөг болно гэсэн үг.

Мөн хууль батлагдсанаар Улаанбаатарын төвлөрлийг сааруулж, хот хөдөөгийн ялгааг арилгана гэж үзэж байгаагаа  санаачлагчид мэдэгдсэн. Алслагдсан бүс нутагт татварын хөнгөлөлт үзүүлэх туршлага манайд бий. 2016 онд ААНОАТ болон ХХОАТ-ын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахдаа Улаанбаатар хотоос 600 км-ээс хол алслагдсан аймгуудад тогтмол үйл ажиллагаа явуулан гурваас доошгүй ажлын байр бий болгосон ААН-ийн төлөх орлогын албан татварыг гурван жилийн хугацаанд 50 хувь хөнгөлөх, 1000 км-ээс алслагдсан бол 90 хувь хөнгөлөх заалт оруулж байсан. Аж ахуйн нэгжүүддээ олгосон энэ хөнгөлөлтийг иргэддээ нэгэн адил үзүүлэхэд болохгүй ч юмгүй.

УИХ-ын нэр бүхий гишүүдээс гадна иргэн Р.Шинэгэрэл ХХОАТ-ыг нэг хувь болгох хуулийн төсөл санаачлах өргөдөл D-Parliament.mn сайтад 3 дугаар сарын 20-ны өдөр нийтэлсэн бөгөөд 10 хоногийн дотор 100,201 хүний гарын үсэг цуглуулж чадсанаар энэ асуудлыг УИХ-аар хэлэлцэх нөхцөл байдал үүсээд байгаа юм.

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 3.1-т "Монгол Улсад засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна. Монголын ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцож, мөн сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан энэхүү эрхээ эдэлнэ.” гэж заасан байдаг. Иргэд төлөөллийн байгууллага буюу УИХ, ИТХ-аар дамжуулан засгийн эрх эдэлж байгаа ч гэлээ төрийн хэрэгт шууд оролцох эрхээ тэр бүр эдэлж чаддаггүй. Харин 2022 онд тухайн үеийн УИХ-ын дарга Г.Занданшатарын санаачилгаар иргэд хамтран хууль санаачлах D-Parliament.mn сайт нээгдсэнээр энэ эрхээ эдлэх боломжтой болсон.

Р.Шинэгэрэлийн хувьд тодорхой хэсэг бус Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуулийн 6.3-д заасан бүх орлогын татварыг жигд 90 хувиар бууруулна гэдгээрээ дээрх гишүүдийн санаачилгаас ялгаатай байгаа юм.

ХХОАТ нь нэгдсэн төсвийн 8 орчим хувийг бүрдүүлдэг. Тэгвэл уг татварыг нэг хувь болгон бууруулснаар төсвийн орлого долоо орчим хувиар буурах эрсдэлтэй ч нөгөө талдаа иргэдийн гар дээр нэмж очиж байгаа мөнгө эдийн засгийн эргэлтэд орсноор эргээд эдийн засгаа дэмжинэ гэдгийг эдийн засагчид хэлж байна.

Өнөөдрийн байдлаар Монгол Улсын хэмжээнд сард 500 мянган төгрөг хүртэлх орлоготой 193 мянган иргэн, 800 мянга хүртэлх төгрөгийн орлоготой 303 мянган иргэн, нэг сая төгрөгийн орлоготой 52 мянган иргэн, 1.5 сая төгрөг хүртэл орлоготой 123 мянган иргэн, 2 сая төгрөгийн орлоготой 105 мянган иргэн, 2.5 сая төгрөгийн орлоготой 99 мянган иргэн, 3 сая төгрөгийн орлоготой 76 мянган иргэн байна гэсэн судалгаа байна. Цалингийн орлоготой 950 мянга гаруй иргэний 90 гаруй хувь нь 3 сая төгрөг хүртэл буюу 900 ам.доллар хүрэхгүй цалинтай байгаа юм.

Тэгэхээр тухайн өрхөд ажил хийдэг хоёр хүн байлаа гэж бодоход сарын орлого нь нийлээд 6 сая төгрөг, жилийн 72 сая төгрөг болно гэсэн үг, хамгийн ихдээ шүү. Энэ нь амьжиргааны ямар түвшинд орох вэ гэдэг нь бас маргаантай. Хүн амын амьжиргааны түвшинг тодорхойлдог Дэлхийн банкны хоёр аргачлал бий. Эхний аргачлалаар жилийн 50-120 мянган ам.долларын орлоготой өрхийг дундаж давхаргад тооцдог бөгөөд энэ үзүүлэлтээр бол манайд дундаж давхарга гэж бараг байхгүй гэж үзэж болохоор байгаа юм. Нөгөөх нь хөгжил буурай орнуудад тохирсон аргачлал бөгөөд үүгээр манай улсын хоёр өрх тутмын нэг нь дундаж давхаргад орно гэж Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд Л.Энх-Амгалан саяхан чуулган дээр хэлнэ билээ. Ер аль ч засгийн үед эрх баригчид хүн амын амьжиргааны түвшинг аль болох өөрсдөдөө ашигтай хувилбараар, сайн, сайхан харагдуулахаар мэдээлж ирсэн байдаг.

“Татварын диваажин” гэгддэг Швейцарь улс хувь хүний орлогоос хамгийн ихдээ 11.5 хувь, аж ахуйн нэгжийн орлогоос хамгийн ихдээ 9.8 хувийн татвар авдаг. Гэтэл манайд шаталсан зарчмаар ХХОАТ 20 хувь хүртэл, АНОАТ 25 хувь хүртэл байх жишээтэй. Татварын орлого нь дотоодын нийт бүтээгдэхүүндээ хэдий чинээ бага хувь эзэлнэ, төдий чинээ тухайн улсын эдийн засаг тэлж, улс нь хөгжсөн байдаг. Өөрөөр хэлбэл, аж ахуйн нэгжүүд татварт өгөх байсан хөрөнгөөрөө бизнестээ хөрөнгө оруулалт хийж, үйл ажиллагаагаа тэлэх, тэр хэрээр ажлын байр нэмэгдэх, өрхийн орлого өсөх, улсын эдийн засаг тэлэх гээд шууд болон шууд бус эерэг үр дагаварууд гардаг байна. Жишээлбэл, англи улс хөгжлийнхөө оргил үед татвар нь түүхэн доод хэмжээнд  байсан бөгөөд тухайн үеийн ДНБ-тэй харьцуулахад 10 хувьд багтаж байж. Энэ харьцаа  японд есөн хувь, америкт гурван хувь байх үед эдгээр улс мөн эрчимтэй хөгжиж байсныг эдийн засгийн шинжээчид хэлсэн байдаг. Харин манайд татварын орлого нь ДНБ-ий 30 гаруй хувьтай тэнцэж байгаа нь маш өндөр үзүүлэлт юм.

Тэгэхээр тогтмол орлоготой иргэдийнх нь дийлэнх нь  900 хүрэхгүй ам.долларын цалин хөлс авдаг манай улсын тухайд ХХОАТ-ыг бууруулах нь наанадаж өрхийн амьжиргаанд дэм болох, цаанадаж улсын эдийн засаг тэлэхэд эерэг нөлөөтэй гэж үзэж болох юм. Ямартай ч ХХОАТ-ыг нэг хувь хүртэл бууруулах хуулийн төслийг хэлэлцэх нь гэсэн хүлээлт нийгэмд үүсчихээд байна.