П.САЙНЗОРИГ: Бид “Оюутолгой” төслийн 34 хувиа тусгай АМНАТ-өөр орлуулж, “Рио Тинто”-той хэлэлцээрт орох ёстой. Тэгж гэмээнэ бид өгөөжөө хүртэнэ. Энэ нөхдөд хөрөнгө оруулалтын гэрээгээр маш хөнгөлөлттэй АМНАТ төлж байхад манай “Эрдэнэт” яагаад маш өндөр АМНАТ төлж байх ёстой юм бэ!

УИХ сард нэг удаа Ерөнхий сайдын мэдээллийг сонсдог байсан. Чингэхдээ тухайн үеийн Ерөнхий сайд нь өөрөө сэдвээ сонгож, мэдээлэл сонсдог, гишүүд өгсөн мэдээллийн хүрээнд асуулт тавьдаг байлаа. Сүүлд Х.Тэмүүжин нарын нэр бүхий гишүүдийн санаачилгаар Ерөнхий сайдын “Мэдээллийн цаг”-ийн “Асуулгын цаг” болгон хуульчилсан. Уг хуулийн дагуу өнөөдөр /2025.09.26/ Ерөнхий сайд Г.Занданшатар анх удаа “Асуулгын цаг”-т оролцож байна. “Асуулгын цаг”-ийн үеэр парламент дахь цөөнхийн бүлэг есөөс ихгүй асуулт тавих ёстой. Мэтгэлцээний эхэнд Г.Занданшатар “Би туршилтын туулай болж байгаа нь сонирхолтой байна” хэмээн онцлов. Ингээд Засгийн газрын тэргүүн болон сөрөг хүчний тэргүүний хоорондын мэтгэлцээнээс түүвэрлэн хүргэе.

Э.БАТШУГАР: Виртуаль бүсийг 2026 оноос ажиллуулж эхэлнэ. Энэ бүсэд үйл ажиллагаа явуулах ААН-үүдийг орлогын албан татвараас чөлөөлнө. НДШ-ийг нөхөн олгоно. Хиймэл оюун ухаан дээр суурилсан бүтээгдэхүүн гаргавал судалгаа болон хөгжүүлэлтийн зардлын 40 хувийг төрөөс нөхөн олгоно. Хэрэв бүтээгдэхүүнээ экспортод гаргавал хөгжүүлэлтийн зардлынх нь 70 хувийг олгоно. Ингэж бодлогын дэмжлэг үзүүлснээр энэ салбар хөгжих таатай нөхцөл бүрдэж байгаа юм. IT-ын салбар амжилттай хөгжсөн улс орнуудын туршлагыг харахад, дандаа хууль баталж, бодлогын дэмжлэг үзүүлсэн байдаг.

Ч.НОМИН: Бид эдийн засгаа солонгоруулна, аялал жуулчлалыг хөгжүүлнэ гэж их ярьдаг. Тэгвэл бид дэлхий дээр 200 оронтой өрсөлдөж байгаа. Монгол Улсыг таньж мэдэхгүйгээр хэн Монголыг зорьж ирэх вэ? Go Mongolia төслийг хэрэгжүүлснээр анх удаа 800 мянган жуулчин ирж, жуулчин бүр 2000 ам.долларын орлого оруулсан. Эдийн засгийн эргэлт 1.6 тэрбум ам.доллар буюу зургаан их наяд орчим төгрөгөөр тэлсэн. Ирэх оны төсвийн төсөлд орлогыг 31 их наяд гэж тусгасан байна. Тэгвэл энэ мөнгөний бараг 20 хувьтай тэнцэх мөнгийг “Go Mongolia” төсөл эдийн засагт оруулж ирсэн.

Боловсролын салбарт 98 мянган хүн ажиллаж буй. “Масс” ихтэй болохоор цалинг багахан хувиар нэмэхэд л төсөвт нэлээд ачаалал өгдөг. 1000 ам.долларт хүргэхэд 3.3 их наяд төгрөг хэрэгтэй. Одоохондоо манай улсын төсөвт ахадсан тоо л доо. Тэгэхээр эхний ээлжид ядаж улсын дундаж цалингийн хэмжээнд хүргэх зорилт тавих нь арай бодитой болов уу. 2025 оны нэгдүгээр улирлын байдлаар улсын дундаж цалин 2.4 сая төгрөг байна. Энэ хэмжээнд хүргэхэд 1.3 их наяд гаруй төгрөг шаардагдах болов уу. Засгийн газар ядаж үүний зүтгэх хэрэгтэй.

Х.НЯМБААТАР: Нисэх, Яармаг, Төв аймгаас ирж байгаа замуудын огтлолцол дээр гүүрэн байгууламж тавих зардлыг Улаанбаатар хот өөрөө шийдээч гэсэн саналыг Дэлхийн банк гаргасан. Дэлхийн банк зураг төсөл хийгээд, магадлуулсан тохиолдолд бид ирэх жилийн төсөвт суулгаж өгнө. Гадны том хотууд руу ороход ордог хэсгүүд дээр том огтлолцлууд байдаг. Тийм гүүрэн байгууламж барихаар төлөвлөж байгаа.

Э.МЭНДТҮВШИН: Өнөөдрийн нөхцөл байдал гэрээ байгуулах цаг үеэс их өөрчлөгдсөн. Нэгдүгээрт, Монгол Улсын зээлжих зэрэглэл сайжирсан. Хоёрдугаарт, “Оюутолгой” компаний олборлодог алт, зэсийн үнэ өсөж байгаа. Гаргаж байгаа бүтээгдэхүүний үнэ цэн өсөж байхад бид зээлийн хүүг бууруулах шаардлага тавих нь зөв. Гуравдугаарт, “Оюутолгой”-н гүний уурхайн бүтээн байгуулалт энэ жилдээ дуусна. Ингэхээр олборлолтын хүчин чадал дээд хэмжээндээ хүрнэ. Дөрөвдүгээрт, олон улсын санхүүгийн зах зээлээс Монгол Улсын Засгийн газар жилийн 5-6 хувийн хүүтэй, хувийн хэвшлийнхэн 7-8 хувийн хүүтэй зээл татах боломж бүрдсэн байгаа. Тэгэхээр “Рио Тинто” өөрийн хамаарал бүхий компаниас авсан зээлдээ 11.2 хувийн хүү төлж байгаа нь зах зээлийн “сунгасан гарын зарчим”-д нийцэхгүй байна гэсэн байр суурьтай байгаа.

Э.БОЛОРМАА: "Оюутолгой" төслийн зээлийн хүүнд өдөрт 10 тэрбум төгрөгийг зөвхөн хүүнд төлж байгаа. Энэ бол их мөнгө. Өнөөдөр төсөв хэлэлцэж байна. Монгол Улсын хүүхэд бүрд сүү уулгах төсөлд 60 тэрбум төгрөг хэрэгтэй, түүнийг хаанаас яаж олох вэ гээд зовж байна. Гэтэл энэ төслийн зээлийн ердөө зургаан өдрийн хүүнд төлөх мөнгө байгаа юм шүү дээ. Үндсэн төлбөр ч биш, зөвхөн хүү. Тийм болохоор нэг өдөр ч болов алдана гэдэг асар үнэтэй тусаж байгаа.

С.БЯМБАЦОГТ: ЭМДС-гийн үйл ажиллагаа доголдож байсан ч гүйцэтгэлээр санхүүжүүлдэг болсноор эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээ шуурхай болсон. Нөгөөтэйгүүр, эмнэлгүүд ханиад хүрсэн хүнийг хатгаа хүрсэн болгоод, шинжилгээ хийлгээд явчих хүнийг эмнэлэгт хэвтүүлдэг ч юм уу, иймэрхүү байдлаар даатгалын сангийн хөрөнгийг хэт үрэлгэн байдлаар зарцуулдаг. Үүнээс болж ЭМДС-гийн санхүүжилт тасалдах, өр үүсэх асуудал үүссэн юм байна гэдэг нь шалгалтаар тогтоогдож байна.

Б.АЛТАНГЭРЭЛ: Өнөөдрийн сонсгол дээр цацраг идэвхит бодисын тухай нэлээд ярьж байна. Гэтэл энэ төсөл ашиглалтын үйл ажиллагаа эхлээгүй буюу хайгуулын шатандаа яваа. Тиймээс одоогийн байдлаар Улаанбаатар ч байна уу, дэлхийн хаана ч очсон тодорхой хэмжээгээр байдаг цацраг идэвхт бодис нь фон байдлаар байгаа гэж ойлгож байгаа. Байгаль орчинд нөлөөлөх сөрөг нөлөөллийг аль болох бага байлгах дэр манай байгаль орчны мэргэжилтнүүд бүгд ажиллана. Хөрс, ус, агаар гээд бүх талын мэргэжилтнүүд ажиллах ёстой.

Т.АЗЗАЯА: Халзан бүрэгтэйд уран олборлох гээд байна гэсэн буруу ташаа ойлголт байна. Үнэхээр ураны орд юм уу эсвэл газрын ховор элемент юм уу гэдгийг тухайн ордын геологийн тогцоц, үүсэл, хүдэрт агуулагдаж байгаа эрдэс хүдрийн химийн найрлага нь хэлж өгдөг. Тус орд нь дэлхийн бусад газрын ховор элементийн ордтой адилхан ил аргаар олборлолт явуулаад, гаргаж авсан хүдрийг баяжуулаад, баяжмалыг нь цааш боловсруулах төсөл юм.

Л.ГАЛБАДРАХ: Газрын ховор элементийн талаар төрөөс баримтлах бодлогоо гаргах ёстой. Хэзээ нэг цагт ашиглаж таарна. Тэр үед хэдэн хувийг нь шууд гаргах юм, хэдэн хувийг нь ялгах юм, хэдэн хувиар нь үндэсний үйлдвэрлэл явуулж, өндөр сорондон гэх мэт эцсийн бүтээгдэхүүн гаргах юм гэдгээ зарлах ёстой.

С.ЗУЛПХАР: "Оюутолгой" төсөл хэрэгжиж эхлэх үед хувь нийлүүлэгчид хоорондоо гэрээ байгуулж, “Рио тинто” компаниас 6.1 тэрбум ам.долларын зээлийг жилийн 11.2 хувийн хүүтэй авсан. 2025 оны байдлаар энэ зээл хуримтлагдсан хүүгийн хамт 12.1 тэрбум ам.доллар болсон байна. 2025 онд бид 1.3 тэрбум ам.доллар төлөх ёстой. Өдөр бүр 3.5 сая ам.доллар буюу 10 тэрбум төгрөг төлнө гэсэн үг. 2037 оноос Монгол Улс өөрт ногдох ашгийг хүртэж эхэлнэ гэж тооцсон байдаг. Гэхдээ тэр үед “Оюутолгой” төслийн өр 24.1 тэрбум ам.долларт хүрнэ. Үүний 18 тэрбум нь хуримтлагдсан хүү. “Рио Тинто” компани олон улсын зах зээлээс 4-5 хувийн хүүтэй зээл авч байгаа хэрнээ “Оюутолгой” төсөлд 11.2 хувийн хүүтэй зээл олгож байгааг бид эргэж харах ёстой.

О.НОМИНЧИМЭГ: 100 мянган санал авсан өргөдлийг Өргөдлийн байнгын хороо хэлэлцэн, санал дүгнэлтээ гаргаад, мэргэжлийн байнгын хороо руу шилжүүлдэг. ҮХХ-ийн татвартай холбогдуулан гаргасан өргөдлийг манай байнгын хорооны дараа ТБХ хэлэлцээд, нэг бол тус байнгын хорооны хэн нэг гишүүн хуулийн төсөл санаачлах эсвэл ЗГ-т хууль санаачлах талаар чиглэл өгөх зэрэг хэд хэдэн арга хэмжээнээс аль нэгийг сонгож, шийдвэр гаргана.

Б.БАЯРБААТАР: Газрын ховор элементийн эрэлтийг 100 хувь гэж тооцвол нийлүүлэлт нь 25 хувьтай байна. Энэ 25 хувийн наяас дээш хувийг БНХАУ нийлүүлдэг. Гэтэл цаана нь дахиад 75 хувийн эрэлт үүсчихээд байна. Тиймээс Монгол улс нөөцөө гүйцэд тогтоох, цаашилбал олборлолт хийх хэрэгтэй. Өнөөдрийн байдлаар манай улсад газрын ховор элементийн зургаан орд илрээд байна.

Б.БАТ-ЭРДЭНЭ: Газрын ховор элементийг ашиглахгүй бол бид дэлхийн хөгжлөөс хоцорно. Газрын ховор элемент дээр БНХАУ дэлхийд дангаараа ноёрхож байна. ОХУ 42 тэрбум ам.долларыг ашиглахад зарцуулж байна. АНУ ч мөн сонирхож байна. Тэгэхээр бид хүн амын эрүүл мэнд, байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг нь тооцоод, ашиглах боломжтойг нь ашиглаад явах хэрэгтэй гэлээ.

Г.ЭРДЭНЭТУЯА: Манай улсын экспортын 90 гаруй хувийг уул уурхайн бүтээгдэхүүн эзэлж байна. Үүнийг дотор нь солонгоруулахад газрын ховор элемент, уран, зэс, алтны олборлолтыг нэмэгдүүлэх шаардлагатай байгаа. Энэ нь мөн эдийн засгийн тогтвортой байдлыг хангах ач холбогдолтой.

Монгол-Солонгосын хөрөнгө оруулалтын чуулга уулзалтад Хөгжлийн банкны удирдлагууд оролцож байна

ОЮУТОЛГОЙ: Өнөөдрийн байдлаар өндөр хөгжилтэй орнууд олон улсын санхүүгийн зах зээлээс 0-4 хүртэл хувийн хүүтэй зээл авч, бонд босгож байгаа байгаа бол хөгжиж буй орнуудын авч байгаа зээл, бондын хүү 4-8 хувийн хүүтэй байна. Гэтэл бид "Оюутолгой" төслийн санхүүжилтэд 11.2 хувийн хүү төлж буй. Ийм өндөр зөрүүтэй байхад зээлийн хүүг бууруулах талаар ямар ч алхам хийхгүй байгаа Засгийн газар, Сангийн сайд хэний эрх ашигт үйлчлээд байна вэ гэж хардахад хүрч байгаа юм.

Ашигт малтмалын тухай хуулиар хайгуулын тусгай зөвшөөрөл өргөдлөөр олгохыг зогсоосон зэрэг үйл явц бүрд уул уурхайн салбарын тогтвортой үйл ажиллагаа тасалдсаар ирсэн.  Стратегийн ач холбогдол бүхий ордуудын тухайд төрийн эзэмшлийн асуудлыг өнгөрсөн хугацаанд шийдвэрлэсэн ордуудад Ашигт малтмалын тухай хуулийн 2024 оны өөрчлөлтийн дагуу дахин төрийн эзэмшил тогтоох асуудал хөндөж байгаа нь оновчтой хувилбар биш юм.